Ликот на Марко Крале предаден во народните јуначки песни

Епски народни песни

Епска песна е долга творба во стихови во која се раскажува една случка од животот на некоја историска личност или измислен лик. Зборот  еп, односно епос е од грчко потекло и значи расказ. Според тоа, во епските народни песни се раскажува за низа настани, т.е. случки кои причински се поврзани и се редат една по друга. Во епските народни песни не се одразени чувствата и душевното расположение на народниот пејач, туку се говори за предмети, настани и личности од надворешниот свет. Карактеристично за овие песни е тоа што раскажувањата се со спокоен и мирен тон, а стиховите се полни со слики, описи на личности, предмети и сл. Потеклото на епските народни песни води кон нашето најдалечно минато, но тие ја зафаќаат и нашата современост. Во нашите најстари епски песни се изразени животните погледи на нашите претци за природата што ги опкружувала. Од оваа причина тие создале претстави за постоењето на разни натприродни суштества(ламји, самовили, чуми и др.) кои многу често се среќаваат  во песните на познатиот јунак Крали Марко.   Во епските народни песни нашле одраз тешката положба на нашиот народ под турското ропство и вековните стремежи на народот, преку отпор против насилството, да се кршат ропските пранги. Народниот поет со нескриени симпатии пее за поробениот народ и за неговите заштитници, од една страна, и за отворената омраза против поробувачот, од друга страна.

Постојат повеќе видови епски песни: јуначки, ајдутски, револуционерни др. Нивна заедничка одлика е тоа што сите ја опеваат оружената борба на македонските синови, односно на целиот македонски народ против оние што го загорчуваат неговиот живот, а во прв ред, против разните народни непријатели почнувајќи од турските поробувачи, па до фашистичките окупатори од времето на Втората светска војна.

Песните ги осудуваат поробувачите и завојувачите, а со почит и гордост пеат за борците за слобода издигнувајќи многу од нив на степен на легендарни јунаци.

Ајдутски народни песни

Песните за ајдутите се јавиле како верен уметнички израз на ајдутското движиње, изразувајќи го народниот протест против социјалната неправда и стремежот кон слободен живот. Во македонските ајдутски песни опеани се подвизите на одделни слободољубиви луѓе од средината на широките народни маси кои влегувале во крвава борба со турските насилници со цел да се одмаздат за нечовечкиот однос и теророт што го вршеле над покореното македонско население.

Револуционерни народни песни

Овие песни настанале кон крајот на 19 век и почетокот на 20 век. Борбата на ајдутите, ја продолжиле нови борци, познати под името комити односно револуционери. Нивната борба била инспирација за тогашните поети кои преку своите песни даваат извондредна слика за брзото ширење на народната свест и подготвеноста на народот да се крене на вооружена борба против турското ропство.

Јуначки народни песни

Македонската јуначка поезија, по својот карактер и тон, тематски е првенствено борбена поезија, зашто нејзината идејна подлога најчесто е сврзана со физичката борба на одделни наши јунаци со разни народни непријатели, обично поробувачи и насилници. Народот овие песни ги именувал како „старски“, „трпезарски„ или „кралски“ песни што само ја потврдува нивната старост, иако, на пример, терминот „кралски песни“ може да предизвика извесни погрешни заклучоци за нивното потекло.  Всушност, потеклото на јуначката поезија е невозможно со сигурност и точно да се одреди. За времето на нејзиното никнување и развиток постојат разни мислења. Едни сметаат дека јуначките песни започнале да се создаваат под туѓо, грчко или западно влијание (особено во времето на крстоносните војни), но не порано од XII век. Други претпоставуваат дека тие песни се развиле дури по завладувањето на Турците (XIV – XV век). Натамошниот развиток на нашата јуначка поезија трпел нови промени. За време на ропството под Турците многу од поранешните црти на првобитната јуначка поезија се изгубиле. Поради оваа причина, во постарите песни, Крале Марко е прикажан како идеален јунак, а во поновите песни тој претрпува порази од други јунаци.

  

Биографија на Крали Марко

Крале Марко (околу 1335 - 17 мај 1395) бил последниот крал што владеел во големиот дел од Македонија под повеќевековната власт на турските султани и станал најпознат јунак на епското народно творештво, не само на Македонците, туку и пошироко. Кралот Марко бил еден од четирите синови на кралот Волкашин и неговата сопруга Евросима (Елена). Освен браќата Андреаш, Иваниш и Димитри, Марко имал и сестри: Оливера, Милица, Марија и др. Имал две сопруги, Елена и Теодора, но не е познато дали имал наследник. За потеклото на семејството Мрњавчевиќ нема сигурни извори. Најстарите извори ги трврдел писателот Мавро Орбини од  XVII век. Според него, тие потекнувале од Ливно во Херцеговина од сиромашниот властелин Мрњава, кога Душан (цар) го повикал во својот двор и го издигнал.

За време на владеењето на неговоит татко, Марко ја имал титулата „млад крал“. По смрта на неговиот татко, тој станал крал, но неговото владеење се соочувало со голем број притисоци. На 17мај 1395г. во битката кај Ровине, застанувајќи на страната на турскиот султан Бајазит I и борејќи се против влашкиот војвода Јован Мирче, кралот Марко загинал. Според Мавро Орбини, Крале Марко ја загубил битката против Мирче кај Кралево,а потоа побегнал во некоја шума каде, по грешка, бил убиен од некој Влав кој мислел дека се работи за ѕвер. Некои научници велат дека мермерната плоча од ѕидот на трпезаријата во Марковиот манастир е всушност неговиот гроб. Последните зборови на Марко биле: „Го молам Бога да им помогне на христијаните, а јас прв да загинам во таа борба.“

                                  Марко Крале во македонската народна епика      

Марко Крале во македонските народни песни е познат како : Марко Крлевиќ, Марко Делибаша, Марко Прилепчанец, Марко од Вароша, Кралевиќа Марко и др.

Надворешниот лик на Марко Крале е претставен како импознатна епска фигура која со својот митски коњ шета низ сета земја, наоружан со сабја, со боздоган, и со копје, облечен во „кожув од мечиште“, на глава со „калпак од волчиште“, со густи засукани мустаци и со „очи соколови“.

Неизмерната физичка сила, Марко Крале, според преданието, ја добил од мајчинското млеко на Јана самовила како награда за укажаната помош кон нејзините самовилски деца кои жедни плачеле во планината.

Сепак, силата на Марко Крале не секогаш е опишана како доволна за разрешување на бројните опасни ситуации во кои тој запаѓал. Тука главно придонесувале итрината, измамата, помошта и советите од другите епски ликови, како и сопствената вештина. Карактерот на Марко Крале е прикажан во поетските претстави за неговото делување и конкретно однесување кон луѓето и кон средината во која тој се движел. Опшани се контрадикторни карактерни особини: од една старана восоко развиено чувство и смисла за   праведност и за помагање на слабите и безмоќните, а од друга, неоправдана суровост и штетна самопофалба.

Стилски изразни средства во епските песни

Македонските народни песни како и оние за Марко Крале, изобилуваат со голем број на стилски фигури. Најчести од нив се: хипербола, епитет, апострофа и антитеза.

Хипербола- стилска фигура со која се зголемуваат (преувеличуваат) нечии особини и интензитетот на дејството.

Хиперболата најчесто ја среќаваме во народните епски (јуначки) песни каде што јунаците се претставени со поголема сила и натприродни особини. Такви се песните за Крале Марко, Болен Дојчин и други јунаци.

А што беше Марко од Вароша

сврте сабја  налево-надесно

ми исече триста чаодари.

Апострофа- стилско изразно средство преку кое поетот им се обраќа на мртвите предмети или личности, на апстракните поими или на некои отсутни личности, како на живи и присутни суштества.

Или грми ил' се земја тресе

или стадо за јагнишча белеје

или риба у морето пеје

или змија у грамада свири?

Постојаниот епитет исто така е често среќаван во овие песни:

-„Марко Кралевиќ го одменува свадбарскиот данок“: бели друмови, бело лико, црна Арапина, јунак млади, кули Арапови, зелени ливаѓе, белана чадора, злато јаболко, убава невеста, тешка топузина, брза коња, стража Арапова, бели пени, сини пламни, царска свадбарина.

-„Марко и марска ламја“: длабоко море, Солунско поле, Маркови кули, машко дете, свилени пелени, лулки сребрени, повој позлатени, долга коњушница, млада Маркојца, белион шатор, остра сабја, жолта боздогана, гора зелена, ветерна ламја, празни крошни, врушко ноже, клето срце.

Словенската антитеза е стилска фигура дадена во вид на прашање, негирање на прашањето и точен одговор. Оваа стилска фигура е присутна во многу песни од македонската народна литература, но ја има и во уметничката.

• прашање

дал' град полињата житородни ги беше фатил?
ил' рој од скакулци се вдал?
дал' султанот арачлии час предвреме им пратил
да збира арач лут без жал?

• негирање на прашањето

ни град полињата житородни ги беше фатил,
ни рој од скакулци се вдал,
ни султанот арачлии час предвреме им пратил,
да збира арач лут без жал.

• точен одговор

Та Кузман, јунак славен, падна убиен од Гега,
тој сердар прочут падна в бој,
и ќе ги гази пљачкашот планините ни сега,
а да ги брани нема кој.

Ресурси:

·        „Македонско народно литературно богатство“ -Војо Велјановски, Нада Николовска, Петко Домазетовски

·        Епски народни пени-Јуначки мегдани

·        Wikipedia-Марко Крале

Проектот го изработиле:

Анастасија Божиновска и Марија Стаменова  VIIа-одд.